گفتگو درباره‌ی ژولیا کریستوا، به مناسبت انتشار کتاب «کریستوا در قابی دیگر».
ایبنا - استل برت شاید نام چندان آشنایی برای مخاطب ایرانی نباشد. در ابتدا درباره‌ی کارنامه علمی برت و زمینه‌های تخصصی او توضیحاتی دهید.
مهرداد پارسا: برت استاد فلسفه و پژوهش‌های هنری در دانشگاه دیکین استرالیا است که در حوزه‌هایی چون تفسیر هنرهای خلاقانه، پژوهش متنی/هنری و نسبت آن با ساختار اثر هنری و همین‌طور در زمینه‌ی فرهنگ بصری و نوشتار خلاق فعالیت می‌کند. از کتاب‌های او می‌توانیم به «کردار به مثابه‌ی پژوهش» و «خلاقیت‌های مادی» اشاره کنیم که هر دو مسیر مشابه و مرتبطی را دنبال می‌کنند. به علاوه او نویسنده و مقاله‌نویسی پرکار است و در نشریاتی چون ری‌یل تایم، آرت لینک و تکست به طور مرتب مطلب می‌نویسد و همچنین کار مشترکی هم با باربارا بولت دارد. تمرکز او در اکثر آثارش بر این مسئله است که چگونه می‌توان میان پژوهش متنی و اثر خلاقانه‌ی هنری پیوندی برقرار کرد. آیا گستره‌ی کار خلاقانه را می‌توان تا جایی گسترش داد که خود پژوهش متنی درباره‌ی اثر را هم در بر بگیرد؟ اگر بخواهیم کوتاه بگوییم ایده‌ی محوری او این است که پژوهش‌هایی که درباره‌ی هنرهای خلاقانه صورت می‌گیرد خود می‌توانند در حکم نوعی تولید معرفت باشند. از آن‌جا که کریستوا همواره در آثارش به نقد علم می‌پردازد و آن را از فعالیتی عقلانی و انتزاعی به چیزی بدل می‌کند که با جسم و غریزه نیز پیوند خورده، برت به این نتیجه می‌رسد که می‌توانیم دامنه‌ی علم را گسترش داده و پژوهش‌های هنری را نیز جزو همین معرفت علمی تلقی کنیم، البته شکلی متفاوت و اجرایی از آن که یقیناً با تجربه‌ی زیسته پیوند خورده است. برای مثال، او به نقدها و تفسیرهای مختلفی اشاره می‌کند که درباره‌ی نقاشی پیکاسو یعنی «دوشیزگان آوینیون» مطرح شده است. یکی از این مفسران، اشتینبرگ، در مقاله‌ی خود «دوشیزگان» را اثری شخصی و عاطفی می‌داند که پیکاسو برای «تخلیه‌ی نفرت و خشم خود از زنان» آن را خلق کرده است. اما آیا ممکن است اثری که به اعتقاد برخی نقطه‌ی آغاز کوبیسم تلقی می‌شود محصول احساس و واکنشی شخصی و حتی شاید پیش پا افتاده باشد؟ البته این بحث پردامنه‌ای است، اما برت ایده‌ی فلورمن را تکرار می‌کند که معتقد است مقاله‌ی اشتینبرگ به قرائت جدیدی از اثر پیکاسو منجر می‌شود و از سویه‌های جدید مواجهه با سکسوالیته پرده برمی‌دارد. بنابراین، مقاله‌ی اشتینبرگ می‌تواند با تجربه‌ی تماشا کردن خود اثر پیوند بخورد و حتی به بخشی از آن تبدیل شود. برت در بسیاری از آثار خود می‌کوشد نشان دهد که اولاً اثر هنری و متن و تفسیری که درباره‌ی آن نوشته می‌شود می‌توانند یک کل هنری را تشکیل دهند، و در گام دوم، حقیقت اثر هنری همواره در میان مؤلف، بیننده و نقد و تفسیرهای منتقدان یا مفسیر سرگردان است و باید آن را مانند یک «تجربه-در-کردارِ» سیال و دگرگون‌شونده در نظر گرفت.
- شما پیش از این در آثاری که ترجمه کردید اغلب به کارهایی که توسط خود کریستوا نوشته شده بود، پرداخته‌اید اما این بار خود او سوژه‌ی کتاب است. درباره‌ی موضوع کتاب و عنوان آن که گویا قرار است به زاویه‌ی جدیدی از کریستوا بپردازد توضیح دهید.
استل برت در این کتاب به جنبه‌هایی از تفکر کریستوا می‌پردازد که با ایده‌ی تجربه در کردار و کنش خلاقانه ربط و نسبت بیشتری دارند. و این جنبه‌ها عمدتاً معطوف به نظریه‌ی او درباره‌ی هنر و زیبایی‌شناسی‌اند، همان ساحتی که معنای خود را از ابعاد نشانه‌ای سوژه‌ی انسانی می‌گیرد. او می‌گوید، آثار کریستوا از آن رو اهمیت دارند که نشان می‌دهند تولید اثر هنری موجب تداوم زندگی فرد می‌شود و می‌تواند مانند ملتقایی میان فرآیندهای زیستی و گفتمان‌های اجتماعی و نهادی عمل کند. بنابراین، روشن می‌شود که تلقی کریستوا از تجربه‌ی زیبایی‌شناختی و البته زبان بهتر از هر رویکرد دیگری کردارهای بصری مانند نقاشی، عکاسی و فیلم را توضیح می‌دهد. اما نکته‌ای که اهمیت دارد این است که او می‌گوید نباید کریستوا را به گونه‌ای قرائت کرد که در نهایت نظریه بی آن که تن به تجربه و بعد نشانه‌ای دهد به تفسیر کار خلاقانه راه یابد، زیرا چنین استفاده‌ای از نظریه در خوانش اثر یحتمل تفسیری الصاقی و کلیشه‌ای را نتیجه می‌دهد. کریستوا البته در نشریه‌ی «تل کل» در دهه‌ی هفتاد به اتفاق دیگر همراهان خود از فیلیپ سولرس گرفته تا رولان بارت این دیدگاه را مطرح کرد که نظریه خود می‌تواند عملی سیاسی به حساب بیاید. با این همه، نکته‌ی مهمی است که در این جا تأکید بر تجربه است و نه نظریه، مگر آن که نظریه در قالب شکلی اجرایی از تجربه روی دهد. همان طور که اشاره کردم، در این کتاب نیز برت با ایده‌ی خاص خود می‌کوشد نشان دهد که نظریه‌ی زیسته به سهم خود می‌تواند به کرداری خلاقانه بدل شود و در واقع این نظریه جنبه‌ی لاینفک کردار است. به تعبیر دیگر، مفاهیم و اندیشه‌ها نیز مانند ابزارها تنها زمانی ارزش یادگیری دارند که واجد نوعی ارزش کاربردی باشند. این شاید محور بحث برت درباره‌ی کریستوا باشد. او در این کتاب بر تجربه، تأثر و عواطف و خلاصه بر هر آن چیزی تأکید می‌کند که مرزهای میان امر نمادین و امر نشانه‌ای را محو کنند و بتوانند میان دو بعد امر نشانه‌ای و امر نمادین تعاملی سازنده و پویا ایجاد کنند. او می‌گوید، «مفهوم‌پردازی کریستوا از منظر کردار و روش تفسیری معناکاوی هنرمند و منتقد را به ابزارهایی مفهومی مجهز می‌کند تا توان صورت‌بندی «امر جدید» و امر انقلابی را در هنر به دست آورند». خلاصه آن‌که قاب جدیدی که برت ترسیم می‌کند، متمرکز بر کاربست نظریه‌ی کریستوا در مورد آثار هنری آن هم به شکلی است که خود این کاربست و نظریه توأمان به کاری خلاقانه و تجربی بدل شوند.
- لطفاً درباره‌ی سرفصل‌های اصلی کتاب نیز توضیح دهید؟
کتاب «کریستوا در قابی دیگر» پنج فصل دارد که گام به گام هنر و زیبایی‌شناسی را در دلِ تفکر کریستوا دنبال می‌کند. در فصل اول با عنوان «زبان به مثابه‌ی فرآیندی مادی» برت با استفاده از مفاهیم اصلی تفکر کریستوا که در کتاب «انقلاب در زبان شاعرانه» مطرح شده‌اند به بحث از مادیت زبان و کردار ادبی می‌پردازد. در این جا دو مفهوم امر نشانه‌ای و امر نمادین بررسی می‌شوند و نشان داده می‌شود که سوبژکتیویته محصول درگیری تجسد یافته با زبان است و در واقع محصول تعامل عناصر خودآگاه و ناخودآگاه یا ذهن و جسم و زبان و طبیعت است. بنابراین، هر بینشی درباره‌ی اثر هنری یا سوژه و جهان او باید این دو بعد را هم‌زمان در نظر داشته باشد. دو هنرمندی که این رویکرد در مورد آثارشان «اجرا می‌شود» ونسان ون‌گوگ و پابلو پیکاسو هستند. فصل دوم با عنوان «تفسیر به مثابه‌ی کردار» به رابطه‌ی میان کردار خلاقانه، تجربه‌ی زیسته و تفسیر متنی/هنری می‌پردازد و از خلال این بحث نشان می‌دهد که پساساختارگرایی کریستوا با نقد رویکردهای تفسیری سنتی و نشانه‌شناسیِ زبان‌بنیاد آغاز می‌شود و می‌خواهد از معناهایی سخن بگوید که در قالب‌های تنگ و محدود زبان مرسوم نمی‌گنجند. زیرا معتقد است این رویکردها تفسیر را به آن چیزهایی محدود می‌کنند که در بند قواعد نظام‌اند، و نه به آن جنبه‌هایی که به تجربه‌ی زیسته، بازی، لذت و میل پیوند خورده‌اند. بنابراین، برت توضیح می‌دهد که تفسیر باید بتواند عناصر جهش یافته یا انقلابی حاضر در کردار را نیز کشف و بیان کند. این به معنای کشف معانی مضاف بر قواعد نظام نشانه‌شناختی است که روش تفسیری کریستوا یعنی معناکاوی امکان کشف آن را فراهم می‌آورد. و این بحث در مورد آثار دو هنرمند فمینیست آلیسون راولی و لیندا بانازیس مورد بحث قرار می‌گیرد. فصل سوم با عنوان «هنر و تأثر» به مفهوم تأثر به عنوان یکی از عناصر اصلی تفکر کریستوا می‌پردازد. به بیان پیشین، کردار خلاقانه زمانی می‌تواند انقلابی باشد که بتواند تأثر را به امر نمادین پیوند بزند. این پیوند موجب فربه‌تر شدن زبان و معناهای نهفته در آن می‌شود. کریستوا می‌گوید در جوامع غربی که بسیاری از افسردگی و مالیخولیا رنج می‌برند، هنر حکم ابزاری را دارد که می‌تواند فضای روانی و پیوند میان خود و دیگران را احیا کند. دو کتاب کریستوا «قصه‌های عشق» و «خورشید سیاه» به دو تأثر بنیادین یعنی عشق و مالیخولیا می‌پردازند که در این فصل مورد بحث قرار می‌گیرد. اثر هنریِ موضوع این فصل، انیمیشنی ویدئویی است اثر ون سوورین با عنوان «کلارا» که از منظر پویاشناسی مفهوم عشق و مالیخولیا بررسی می‌شود. فصل چهارم با عنوان «آلوده‌انگاری، هنر و مخاطب» به مفهوم پیچیده‌ی آلوده‌انگاری می‌پردازد. آلوده‌انگاری بدیل کریستوا برای مرحله‌ی آینه‌ای لکان است که سرآغازهای جدایی کودک از دیگری را نشان می‌دهد. زمینه‌های جدا شدن کودک از دیگران و بنابراین بدل شدن او به یک سوژه‌ی مستقل لزوماً در مرحله‌ی آینه‌ای صورت نمی‌گیرد، بلکه از همان آغاز و پیش از ورود به زبان طفل می‌کوشد هر آن‌چه برایش یک دیگری محسوب می‌شود را طرد کند. به باور جان لچت، این مفهوم کریستوا بیش از تفکر ژرژ باتای، به دیدگاه مری داگلاس درباره‌ی امر مقدس و نجاست در معنای دینی و مذهبی پیوند می‌خورد و از این رو ترجمه‌ی ابجکشن به آلوده‌انگاری ترجمه‌ی مناسبی به نظر می‌رسد. هنرمندی که در این فصل بررسی می‌شود بیل هنسون است که عکس‌هایش همواره شکلی از امر آلوده را به نمایش می‌گذارند و حتی لحظاتی را نمایش می‌دهند که امر آلوده بی آن که مسیر والایش را طی کند، در قالب خود آلوده‌انگاری تجربه می‌شود. در فصل پنجم یعنی «پژوهش به مثابه‌ی کردار: یک پارادایم اجرایی» به مفهوم انقلاب و سرپیچی در آثار کریستوا پرداخته می‌شود و برت این پرسش را مطرح می‌کند که آیا می‌توان پژوهش هنری را یک کردار انقلابی در نظر گرفت یا خیر. کریستوا به جای ایده‌ی انقلاب که سرانجام مفهومی متناقض و خودبرانداز از آب در می‌آید، از مفهوم سرپیچی دفاع می‌کند و البته بار معنایی مستقلی به آن می‌دهد. سرپیچی لزوماً به معنای کنش سیاسی نیست، بلکه از نوعی بازگشت، نوعی سرچرخاندن و عصیان درونی خبر می‌دهد. برت با استفاده از دامنه‌ی گسترده ی این مفهوم نخست کردار هنری را نیز نوعی سرپیچی در نظر می‌گیرد و سپس پژوهش درباره‌ی کردار هنری را نیز نوعی از عمل خلاقانه و بنابراین شکلی از سرپیچی تلقی می‌کند. در نهایت کتاب با یک واژه‌نامه یا شرح واژه‌ها تمام می‌شود که می‌کوشد درکی مختصر و مفید از برخی مفاهیم اصلی تفکر کریستوا و در کل تفکر روان‌کاوانه و فلسفی را برای خواننده فراهم کند. یقیناً بسیاری از مفاهیمی که در کتاب مطرح می‌شوند ممکن است برای خواننده‌ی ناآشنا با تفکر کریستوا و حوزه‌ی روان‌کاوی دشوار به نظر برسند، بنابراین، پیش از مطالعه‌ی کتاب یا حین این کار، مرور این واژه‌شناسی مفید و سودمند خواهد بود.
- مهم‌ترین مؤلفه‌های فکری که می‌تواند کریستوا را برای شما به عنوان مترجم علاقه‌مند به او و برای ما مهم کند، چیست؟
ژولیا کریستوا از مهم‌ترین چهره‌های جریان پساساختارگرایی در فلسفه‌ی قاره‌ای است که محور بحث خود را زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی و روان‌کاوی قرار می‌دهد و البته قرائت‌های خاصی از تفکر فلسفی به معنای سنتی آن دارد. کریستوا با معرفی مفاهیم و نوواژه‌هایی که در حوزه‌های مختلفی چون فلسفه، روان‌کاوی، نظریه‌ی فمینیستی، نقادی هنری و نظریه‌ی ادبی نفوذ کرده‌اند به مسئله‌ی ارتباط میان فرهنگ و طبیعت و یا ذهن و جسم می‌پردازد. شاید یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تفکر کریستوا همین باشد: یافتن تعادلی میان این دو بعد سوژه‌ی انسانی یا آن‌چه او امر نشانه‌ای و امر نمادین می‌نامد. یکی از نقاط شروع فهم تفکر کریستوا توجه به مفهوم بینامتنیت است. در نظریه‌ی ادبی او از مفهوم بینامتنیت یا جایگشت سخن می‌گوید و معتقد است متن یک کل بسته و منسجم نیست، بلکه از حفره‌ها و ردها و وقفه‌ها تشکیل شده و هر لحظه با متن‌ها و سطرهای دیگر پیوند می‌خورد. هر متن بیش از آن که خودش باشد، از چیزهای دیگر تشکیل شده است؛ متن بیش از آن که بتواند بگوید، گفته می‌شود یا تنها از فاصله‌ی بین سطرها جان می‌گیرد. به نظرم این برداشت در مورد سوژه‌ی انسانی هم صدق می‌کند. این طور بگوییم که سوژه هم مانند متن موجودیتی بینامتنی است که ترکیب و ماحصل پیوندهای مختلف و مؤلفه‌هایی چون سکسوالیته، تاریخ، فرهنگ، غریزه و جسم است. کریستوا این مفهوم را در ایده‌ی «سوژه‌ی در فرآیند/در محکمه» به خوبی به تصویر می‌کشد. سوژه‌ی سخنگو فردی است که همواره تابع بی‌ثباتی‌های میل و پویایی ساختار نشانه‌ها است. همین مسئله است که رویکرد او را به برداشتی انقلابی بدل می‌کند. بنابراین، من دکارتی یا من استعلایی محض جای خود را به موجودی پویا و دائماً در سیلان می‌دهد که در زبان و از طریق جسم معنا می‌یابد. درسی که از کریستوا می‌آموزیم این است که تفکر عقلانی تنها یکی از ابعاد سوژه‌ی سخنگو است و این جنبه او را به موجودی کاملاً خودآگاه تبدیل نمی‌کند. بسیاری از مفسران کریستوا با مقایسه‌ی دیدگاه کریستوا و دریدا می‌گویند، جایی که دریدا در پی شالوده‌شکنی ساختار سوژه و جهان اوست، کریستوا به دنبال پویاسازی ساختار است و این نکته‌ی مهمی است، و این پویاسازی نسبت به شالوده‌شکنی سیاست معقول‌تری به نظر می‌رسد. شاید چیزی شبیه به تفاوت میان انقلاب و سرپیچی باشد. شالوده‌شکنی مانند انقلاب یک کنش مطمئن سیاسی محسوب می‌شود که در پی پر کردن حفره‌هاست، حتی اگر طی حرکتی تدریجی و دائمی این کار را انجام دهد، اما سرپیچی کنشی فروتنانه است که تنها به جانب حفره‌ها «سر می‌چرخاند» و طرح پرسش می‌کند. سرپیچی نقطه‌ی کور نظریه را پر می‌کند، زیرا راهبردی فلسفی/سیاسی نیست که پس از مختل کردن یک رژیم حقیقت خودش در هیئت و در ژست یک پسماند یا عنصری مازاد ظاهر شود، بلکه چیزی است که خود امر سیاسی از دل آن زاده می‌شود و از پایه و اساس پیشا-ابژه‌ای است. این نکته‌ی مهمی است که می‌توانیم از تفکر کریستوا بیاموزیم.
- مخاطبان این کتاب چه کسانی هستند و فکر می کنید می‌تواند مورد اقبال آن‌ها قرار گیرد؟
«کریستوا در قابی دیگر» در واقع یکی از مجموعه کتاب‌هایی است که می‌خواهد متفکران معاصر را به دانشجویان و علاقه‌مندان حوزه‌ی هنر معرفی کند. بنابراین، می‌توانیم سه هدف را در متن ردیابی کنیم. از طرفی نویسنده می‌کوشد شرحی کامل و جامع از مفاهیم اصلی تفکر کریستوا به دست دهد و مقدمات فهم مباحث بعدی و پیچیده‌تر را فراهم کند. با این همه، زبان نسبتاً پیچیده و فنی و تحلیلی نویسنده نشان می‌دهد که این بخش از کتاب که معمولاً در آغاز هر فصل می‌آید شرح چندان ساده‌ای نیست و خواننده باید از پیش با کلیت تفکر کریستوا آشنا باشد. از طرف دیگر، نویسنده می‌کوشد نشان دهد که تفکر کریستوا چه نسبتی با هنر و تجربه‌ی زیبایی‌شناختی دارد و یا در کل نظریه‌ی او درباره‌ی هنر و تأثراتی مانند مالیخولیا و عشق چیست. از خلال این تلاش او برخی از خوانش‌های کریستوا از هنرمندانی چون هولباین و تابلوی «جسد مسیح در گور» را بررسی می‌کند. برت به اشکال مختلف در این بخش برای خواننده استدلال می‌کند که در تفکر کریستوا میان هنر و سوژه ارتباط نزدیکی برقرار است و از نظر او هنر هم مقوم و برسازنده‌ی سوژه است و هم ابژه. اما در سطح سوم استل برت می‌کوشد مباحث کریستوا درباره‌ی هنر را و همین‌طور روش تفسیری او را در بررسی آثار چند هنرمند نه چندان آشنا به کار بگیرد. این بخش که معمولاً در انتهای هر یک از فصل‌ها می‌آید به ما نشان می‌دهد که استفاده از نظریه برای تفسیر یک اثر باید چه مؤلفه‌هایی داشته باشد تا به قرائتی الصاقی و اجباری تقلیل پیدا نکند. و به علاوه، با تدقیق در این خوانش‌ها درمی‌یابیم که چگونه خود تفسیر می‌تواند بعدی اجرایی پیدا کند و به کرداری خلاقانه بدل شود.
منتشر شده در سایت ایبنا
